naugard194520Rok 1534 jest czasem istotnym dla miasta. Po ogłoszeniu protestantyzmu, jako religii panującej na tym terenie, właściciele Nowogardu – Everteinowie, a wraz z nimi większość mieszkańców, przechodzą na protestantyzm. W ten sposób rozpoczęło się 400 letnie panowanie religii ewangelickiej w Nowogardzie.
W 1590 roku, w wieku 63 lat, zmarł Ludwik von Everstein jeden z hojniejszych mecenasów kościoła . Po jego śmierci, najstarszy syn, Jerzy II Kasper ufundował mu nagrobek przedstawiający postać Ludwika i jego żony, który był wielkości naturalnej, wykonany w drewnie i pomalowany .
W 1663 r. umiera Ludwik Krzysztof von Everstein, ostatni z rodu, wraz z jego śmiercią wygasa rodzina Eversteinów. Dobra nowogardzkie, wraz z miastem przeszły w posiadanie księcia Bogusława von Croy, którymi władał on do swej śmierci, tj. do roku 1684. Po jego śmierci dobra nowogardzkie przeszły na własność państwa brandenbursko-pruskiego, zaś samo miasto uznano za podległe bezpośrednio władzom państwowym.

Koniec wieku XVIII i początek wieku XIX jest dla miasta tragiczny. Nowogard znalazł się dwukrotnie, w latach 1807-1808 oraz w 1812 roku, w rejonie działań wojennych prowadzonych przez wojska pruskie i wojska Napoleona. W wyniku tych walk, które toczone były w samym mieście, poniosło ono ogromne szkody .
W wojnie tej wsławił się, na terenie powiatu jak i samego miasta, korpus dowodzony przez majora Schilla . Miasto liczyło wówczas 940 mieszkańców, z tego jedynie 165 płaciło podatki. Oni to właśnie ponieśli całkowity koszt utrzymania garnizonu francuskiego, stacjonującego w Nowogardzie w liczbie 150 żołnierzy, co doprowadziło mieszczan do ruiny .
W okresie wojny przeciw Francji powiat nowogardzki wystawił dwie kompanie piechoty (400 żołnierzy), które weszły w skład zachodniopomorskiego regimentu Landwehry, a także pół szwadronu kawalerii. Na ich wyposażenie powiat wydał sumę w wysokości 10 tys. talarów. Zdolni do noszenia broni mieszkańcy miasta, którzy nie zostali wcieleni do regularnej armii, wstępowali do Ladsturmu. Nowogard wyposażył nadto szpital wojskowy w dodatkowe 200 łóżek .
Były to trudne czasy dla miasta jak i powiatu. Powiat nowogardzki był typowym terenem rolniczym.
Rolnictwo było główną gałęzią dającą utrzymanie przeważającej części ludności powiatu. Według spisu dokonanego w roku 1840 aż 62,72% ludności powiatu trudniło się rolnictwem . Największymi junkierami, tj. właścicielami ziemskimi były dwie rodziny: von Bismarck i von Dewitz.
W mieście, które w latach 1843 – 1854 liczyło 3260 mieszkańców , działały i zatrudnienie dawały: 2 browary, 5 destylarni wódki, tartak, 2 młyny wodne, 4 wiatraki, drukarnia, a także cegielnia. Rzemiosło zaś reprezentowali: szewcy – 30 warsztatów, krawcy – 25, stolarze - 13, bednarze – 10, wytwórcy kaszy – 7, rzeźnicy – 7, ślusarze – 6, piekarze – 6, kowale – 5. Z handlu utrzymywało się 225 osób, co stanowiło 4,4% ogółu mieszkańców Nowogardu. Z rybołówstwa żyło 7 osób, z transportu - 149, z hotelarstwa i restauratorstwa – 104, ze służby domowej utrzymywało się 962 osoby, co stanowiło 18,9% mieszkańców, jako służba zdrowia – 27, w szkolnictwie pracowało 57 osób, sztuką zajmowało się 9 obywateli miasta, służbę kościelną stanowiło 27 osób, w administracji państwowej zatrudnionych było 10 osób, bez zawodu było 31, z rent utrzymywało się 307, zaś 919 ludzi, w tym 835 więźniów żyło ze środków publicznych. W mieście znajdowało się 60 sklepów oraz duża firma handlująca zbożem, znana w całych Niemczech.
Na terenie zakładu karnego również znajdowały się warsztaty, w których zatrudniani byli tylko więźniowie tam przebywający. I tak 90 osób zatrudnionych było w wytwórni obuwia, 37 w tapicerni wełny i jedwabiu, 150–250 w tkalni bawełny, po 10 więźniów zatrudnionych było w 7 tkalniach lnu, 12 w przędzalni wełny, 63 w przędzalni konopi, zaś w stolarni pracowało ich 28 .
Rozwój powiatu hamowany był jednak przez niedostatecznie rozwiniętą sieć komunikacyjną. Przez Nowogard biegła droga bita, której budowę zakończono w roku 1833. Był to szlak handlowy z Berlina przez Pyrzyce, Stargard Szczeciński, Koszalin, Słupsk do Gdańska. Jednak jej zły stan i brak powiązań komunikacyjnych sprawił, że nie odegrała ona żadnej większej roli w ożywieniu wymiany handlowej i przez to posiadała ona charakter drogi tranzytowej. Jeszcze bardziej pozycja Nowogardu została zachwiana, gdy w roku 1819 została rozbudowana zachodniopomorska sieć kolejowa, a w sposób szczególny z chwilą uruchomienia trasy Szczecin – Stargard Szczeciński – Białogard – Koszalin – Słupsk – Gdańsk i pominięcie Nowogardu w planach tej linii kolejowej.
Widząc wielkie niebezpieczeństwo dla rozwoju miasta, władze Nowogardu rozpoczęły starania o przeprowadzenie przez miasto linii kolejowej. Udało się to osiągnąć w roku 1882. Stało się to możliwe dopiero wtedy, gdy władze miejskie ofiarowały bezpłatnie towarzystwu kolejowemu ziemię pod budowę linii kolejowej oraz nabyły pakiet akcji towarzystwa na sumę 70 tysięcy marek. Wybudowano wówczas linię kolejową na trasie Dąbie – Goleniów – Nowogard – Kołobrzeg. Trasą tą kursowały początkowo tylko pociągi towarowe, natomiast dla ruchu pasażerskiego linia została udostępniona w maju 1883 r.
Obok trudności komunikacyjnych szczególną bolączką dla miasta był brak budownictwa mieszkalnego. W latach 1809 – 1811 ludność Nowogardu wzrosła z 940 do 1237 mieszkańców. Jednak hamulcem, który uniemożliwiał rozbudowę miasta była fortyfikacja średniowieczna otaczająca Nowogard ciasnym pierścieniem wysokich murów obronnych, baszt i bram. Ale i z tym sobie poradzono. Nie konserwowane od czasów wojen napoleońskich mury rozsypywały się ze starości, a w roku 1825 spłonęła Brama Stargardzka. Władzom nic nie stało na drodze by je rozebrać, co też uczyniono. W ten sposób w roku 1836 z krajobrazu miasta znikły obie Bramy i część murów obronnych. Na miejsce rozebranych fortyfikacji utworzono promenadę i od tego momentu widoczny jest wzrost liczby mieszkańców .
Jednak do największych inwestycji tego czasu należy budowa szpitala. Dwupiętrowy gmach szpitala należał do największych w mieście.
W 1834 r. magistrat odkupił od rządu pruskiego jezioro i to po długich targach. W roku 1822 zaś spuszczono wodę z mniejszego jeziora, tworząc na jego miejscu łąki miejskie. Wydzierżawienie tej ziemi oraz sprzedaż drzewa opałowego z lasów miejskich stanowiło w tym czasie poważne źródło dochodów władz Nowogardu. Z uzyskanych w ten sposób funduszy, miasto w 1839 r. przeprowadziło remont zabytkowego kościoła.
Posiadając duże zasoby pieniężne, władze miasta stać było na to, by w roku 1858 zainstalować pierwsze lampy uliczne. Początkowo ustawiono je tylko na dwóch głównych ulicach. Przystąpiono też do tworzenia parku miejskiego jak i do naprawy nawierzchni ulic . Na zły stan ulic duży wpływ miało cofnięcie dotacji państwowych na utrzymanie ulic w miastach pruskich, a z takiej dotacji korzystał właśnie Nowogard, otrzymując na ten cel rocznie 100 talarów.
Lata dziewięćdziesiąte XIX w. do lat trzydziestych XX w. są okresem ożywionego ruchu inwestycyjnego w mieście. Wówczas to miasto zostało niemal w całości oświetlone, zaczęto wydawać gazety , otwierano nowe szkoły. Miasto przeżywało swój rozkwit. Dopiero wojna zahamowała ruch inwestycyjny w Nowogardzie.
Pomimo toczonej wojny, życie w mieście toczyło się normalnym trybem. Ewakuację miasta zaczęto organizować dopiero w lutym 1945 roku, ale mimo zbliżającego się frontu, z miasta uciekła zaledwie część jej mieszkańców. Istotny wpływ na wyzwolenie Nowogardu miały działania 2 armii pancernej i 61 armii wojsk radzieckich. Przełamały one opór wojsk hitlerowskich i poruszając się wschodnim skrajem jeziora Miedwie, otaczając miasto Stargard, przełamały niemiecki front, by 4 marca stanąć pod Nowogardem. Ogromny wpływ na ten sukces miały również 3 armia pancerna, 3 radziecka armia uderzeniowa I Frontu Białoruskiego oraz 2 polska dywizja artylerii. W wyniku walk Nowogard został zajęty przez wojska radziecko-polskie 5 marca. Miasto poddało się faktycznie bez walki. Wojska radzieckie i polskie wzięły w sumie do niewoli 800 żołnierzy i oficerów niemieckich. W wyniku grabieży i palenia domów przez wojska sowieckie miasto zostało zniszczone w 70%. W obrębie Starego Miasta w całości pozostało zaledwie kilka budowli: fara miejska, ratusz, budynek dawnego sądu i kilkanaście domów po zachodniej stronie kościoła.
Po wkroczeniu wojsk radziecko-polskich do Nowogardu, zaczęto organizować życie gospodarcze i polityczne. Dnia 8 kwietnia 1945 roku, grupa operacyjna pod przewodnictwem pełnomocnika Rządu pana Kaczochy wyjechała z Warszawy do Piły, by tam zorganizować grupy operacyjne na poszczególne powiaty. Do Nowogardu grupa operacyjna w liczbie 31 osób, na czele której stal Stanisław Kubik przybyła 5 maja 1945 roku. Komisarycznym burmistrzem Nowogardu został mianowany Roman Tyboroski.
Ciężkie były początki osadnictwa w powiecie nowogardzkim , ale z czasem sytuacja zaczęła się normalizować. Wraz z napływem polskich osadników wsie i miasta zaludniły się, co utrudniło znacznie bandyckie napady. W wyniku częstych aktów napadu przez zorganizowane grupy bandyckie, a także ze strony szeregowych żołnierzy radzieckich, pełnomocnik Rządu na obwód nowogardzki zarządził przydział 3 uzbrojonych milicjantów, którzy dysponowali 1 karabinem i 5 nabojami (Komendantem milicji w sile trzech ludzi był p. Franciszek Kawecki).
Mimo tych wydarzeń i zarządzeń wydanych przez Pełnomocnika Rządu na obwód Nowogard, by chronić polskich osadników, chwalił on na I Zjeździe Pełnomocników obwodowych z terenu Pomorza Zachodniego w Koszalinie stosunki panujące między polskimi osadnikami a wojskowymi władzami sowieckimi określając je, jako „bardzo życzliwe (...)". Dodał też, że w czasie każdorazowej rozmowy, czy też prośby nie stawiano żadnych przeszkód, przeciwnie, do każdej kwestii odnoszono się z pełnym zrozumieniem sprawy.
Prawdę tę jednak najlepiej obrazuje liczba osiedlających się na terenie miasta i powiatu osadników polskiego pochodzenia.
Mimo tak wspaniałych możliwości, opisanych przez Pełnomocnika, na terenie miasta i powiatu osiedliło się zaledwie 600 Polaków przy liczbie 1800 zamieszkujących ten teren Niemcach. Z czasem problemy te rozwiązano ostatecznie i wraz ze wzrostem bezpieczeństwa zaczęła wzrastać liczba osadników w Nowogardzie i w jego okolicach.

2013_10_17_naugard3

Opracował: Piotr Suchy